بررسی عوامل موثر در افزایش صادرات بنگاههای کوچک و متوسط تولید کننده کالاها و خدمات فناورانه و دانش بنیان : تاثر عامل نوآوری

در برنامه های توسعه ای کشور عزیزمان ایران همواره بر تلاش برای افزایش سهم درآمد حاصل از صادرات غیرنفتی و کاهش وابستگی به درآمد نفت تاکید می‏شود. در گذشته توجه بسیار زیادی به توسعه‏ی صنایع و شرکت های بزرگ برای افزایش توان تولیدی و صادراتی این گونه شرکت ها شده است. اما یکی از دیگر از راهکارهایی که برای افزایش صادرات غیر نفتی ایران مطرح است افزایش صادرات بنگاههای کوچک و متوسط است. در منابع مطالعاتی و پژوهشی ذکر شده که عوامل مختلفی بر افزایش صادرات بنگاه های مذکور تاثیر دارند، که یکی از این عوامل تولید کالاها و خدمات نوآورانه است. نوآوری موجب افزایش رقابت پذیری و ارزش افزوده بالاتر در صادرات برای این بنگاهها می‏شود. در حال حاضر بخش کوچکی از بنگاه‏های کوچک و متوسط فعال در کشور به تولید محصولات با تکنولوژی بالا یا اصطلاحاً فناورانه و دانش بنیان مشغول هستند. این شرکت ها عمدتاً توسط استادان، دانشجویان، کارآفرینان و متخصصان علمی و فنی کشور با سرمایه‏ی اندک و تعداد نیروی انسانی کم تاسیس می شوند. در مورد تاثیر نوآور بودن بر صادرات محصولات فناورانه و دانش محور در منابع مطالعاتی و پژوهشی اشاراتی شده است، اما شواهد تجربی و عملی اندکی که نشان دهنده ی این تاثیر به خصوص در بنگاههای ایرانی باشد، جمع آوری شده ‏است. بنابر این بررسی این موضوع علی الخصوص در این نوع از بنگاههای ایرانی ضرورت بیشتری دارد. بر اساس مطالعات صورت گرفته در بخش‏های صنعتی مختلف، در حالت کلی این موضوع قابل بررسی است که بنگاه های کوچک و متوسط که صادرات انجام می‏دهند، عمدتاً محصولاتی تخصصی تر و با ارزش افزوده بالاتر را تولید می کنند، بنابر این نوآوری در محصولات و خدمات شان می بایست بطور مستمر ادامه پیدا کند. در هر حال این نتیجه‏گیری‏ها به ویژه در مورد بنگاههای ایرانی بیشتر شهودی هستند و برای اثبات شان باید تحقیقاتی انجام شود. لذا این پژوهش به بررسی تاثیر عامل نوآوری در افزایش صادرات این گونه بنگاهها می پردازد. بر طبق مطالعات نظری، نوآوری بر افزایش عملکرد صادراتی بنگاه های کوچک و متوسط تولید کننده کالاها و خدمات دانش بنیان و فناورانه تاثیر دارد. در این مطالعات نوآوری به پنج ُبعد یا عنصر محتوایی مستقل افراز می شود. این پنج بعد عبارت اند از نوآوری در محصول، نوآوری بازار، نوآوری رفتاری، نوآوری در فرآیند، نوآوری استراتژیک. عملکرد صادراتی نیز در ادبیات موضوع عوامل تعیین کننده ی مختلفی دارد که ما یکی از مهمترین آنها را در مدل مورد استفاده قرار داده ایم که معیار تمایل به صادرات یا «صادرات گرایی » نامیده می شود. اکسین (1988) گفته است که این سنجه بطور گسترده‏ای در ادبیات موضوع مورد استفاده قرار گرفته است. همچنین در مدل ما سه عامل نوع فعالیت بنگاه، اندازه بنگاه ( تعداد کارکنان ) و عمر بنگاه بعنوان متغیر کنترل عمل می نمایند. جامعه آماری ما را شرکت های کوچک و متوسط تولید کننده کالاها و خدمات فناورانه و دانش‏بنیان مستقر در مراکز رشد و پارک های فناوری استان تهران که به خارج از کشور صادرات داشته‏اند تشکیل می دهد.ایران دارای قریب به 1.5 میلیون کارگاه کوچک و متوسط است که دارای نیروی انسانی زیر ?? نفر هستند. بخشی از این واحدها تولید‏کنندگان محصولات فناور (با تکنولوژی بالا ) و دانش بنیان در زمینه های مختلف مانند نرم افزار، برق، پزشکی، ابزار دقیق، اپتیک، دارویی، مخابرات، مواد جدید، رادیو و تلوزیون و غیره هستند که در پارک های علم و فناوری و مراکز رشد در سراسر کشور مشغول به فعالیت هستند. در دوره ی زمانی انجام این پژوهش 29 پارک علم و فناوری و 100 مرکز رشد در کشور ایجاد شده است که 2500 شرکت دانش بنیان در آنها استقرار دارند. بخشی از این شرکت ها از لحاظ گستره ی جغرافیایی در مراکز رشد دانشگاهها و موسسات دیگر و پارک های صنعتی و فناوری مستقر در استان تهران واقع شده‏اند و در پنج سال گذشته دارای سابقه صادرات به خارج از کشور می‏باشند که جامعه آماری پژوهش ما هستند. در این پژوهش نمونه‏گیری بدلیل سهولت بصورت نمونه احتمالی با طبقه بندی تک مرحله ای می‏باشد.در این تحقیق از طریق جستجو در اینترنت فهرست هایی از مراکز رشد وابسته به دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی مستقر در استان تهران و همچنین پارک های فناوری مستقر در این استان تهیه و استفاده قرار گرفت. همچنین از طریق جستجو در سایت های اینترنتی این مراکز فهرستی از شرکت‏های مستقر در این مراکز تهیه گردید. با توجه به شرط داشتن ایده‏ی محوری فناورانه و دانش بنیان برای پذیرش این شرکت ها جهت حضور در این مراکز، این شرکت ها کاندیدای تکمیل پرسش نامه شدند. جهت بررسی و آزمون فرضیات تحقیق به منظور گردآوری اطلاعات مورد نیاز از پرسش‏نامه استفاده شده است. ابتدا با توجه به اهداف تحقیق و بر اساس ادبیات موضوع، شاخص های مربوط به شناسایی وضعیت نوآور بودن و شناسایی وضعیت صادرات مشخص گردید. به‏ منظور دستیابی به این شاخص ها از نظرات‏ کارشناسان خبره و متخصصین در پژوهش های انجام شده قبلی خارجی و داخلی مشابه در این زمینه ها که در ادبیات موضوع نیز بدانها پرداخته شده است استفاده شد. در تحقیق ما نوآوری بعنوان یک متغیر پیشگو خود مشتمل بر پنج متغیر دیگر است که عناصر آن را تشکیل می‏دهند. نوآوری شامل پنج عنصر نوآوری در محصول، نوآوری بازار، نوآوری رفتاری، نوآوری فرآیندی و نوآوری استراتژیک می باشد. لذا برای بررسی بین آن با متغیر ملاک از تکنیک های چند متغیره استفاده شده است. با توجه به فرضیه اصلی (که می گوید نوآوری بر افزایش صادرات تاثیر دارد) از رگرسیون خطی چند متغیره که یکی از تکنیک های چند متغیره است برای سنجش تاثیر نوآوری (متغیر پیشگو ) بر صادرات گرایی (متغیر ملاک) در بنگاه های کوچک و متوسط تولید کننده کالاها و خدمات دانش بنیان و فناورانه استفاده کرده ایم. نتایج آزمون فرضیه اصلی تحقیق می گوید که نوآوری بر صادرات گرایی بنگاه های کوچک و متوسط تولید کننده کالاها و خدمات دانش بنیان و فناورانه تاثیر دارد. نتایج آزمون فرضیه های فرعی تحقیق نیز نشان می دهد که «نوآوری در محصول»، «نوآوری بازار» ، «نوآوری رفتاری» ، «نوآوری در فرآیند» و «نوآوری استراتژیک» با عملکرد صادراتی بنگاه ارتباط معنا داری دارد. نتایج آزمون فرضیه های فرعی همچنین نشان می دهند با وجودی که دو عامل «نوآوری در فرآیند» و نوآوری استراتژیک بعنوان بخشی از عوامل نوآوری در مدل اصلی رگرسیون ما تشریح کننده ی صادرات گرایی شرکت های نمونه آماری نبوده اند، اما هر کدام از این دو عامل به طور جداگانه همبستگی قوی‏ای با صادرات گرایی دارند. عامل «نوآوری در محصول » دارای قوی ترین همبستگی با صادرات گرایی در جامعه آماری ما بوده است و این موضوع در شرکت های ایرانی با فرضیات مطرح شده در خصوص بنگاه های کوچک و متوسط خارجی که می گویند نوآوری در محصول عامل با اهمیتی در عملکرد صادراتی این بنگاه ها است مطابقت دارد. در نهایت در مورد صادرات ، نظرات کارآفرینان و مدیران شرکت های مورد بررسی در جامعه ی آماری ما بیانگر این مطلب است که نوآوری درمحصولات در این شرکت ها ، موجود و با متغیر صادرات آنها مرتبط است. با توجه به این که نوآور بودن (شامل سه عنصر نوآوری در محصول، نوآوری بازار و نوآوری رفتار) در جامعه آماری ما در افزایش صادرات موثر شناخته شد، با نگاهی به مطالعات نظری به سایر شرکت های کوچک و متوسط دانش بنیان و فناور ایرانی توصیه می شود برای افزایش صادرات خود به این سه عامل در حوزه های زیر اهتمام ویژه ای داشته باشند: ? توسعه ی محصولات جدید با نگاه به بازار صادراتی ? ایجاد تغییرات در محصولات فعلی با نگاه به بازار صادراتی ? استفاده از مواد یا اجزای جدید در تولید محصولات فعلی ? استفاده از برنامه بازاریابی و شیوه های جدید بازاریابی برای ورود به بازارهای هدف. ? شناسایی گوشه بازار یا بازارهای جدید ? تعهد مدیریت ارشد یا کارآفرین اصلی سازمان به حمایت از راهکارهای جدید انجام کارها ? افزایش قابلیت تطبیق تیم ها با تغییر و تشویق افراد به خواهان تغییر بودن.